Słowniczek terminów

Terminy w słowniczku są uzupełniane w miarę pojawiania się w notkach na blogu.

---

Adyton – najświętsze miejsce sanktuarium, dostępne jedynie kapłanom i/lub wtajemniczonym.

Aëtos, aëtoma → Przyczółek

Akroterion (pl. akroteria), naszczytnik – zwieńczenie z kamienia lub terakoty, zdobiące szczyt i narożniki budowli (zwłaszcza świątyń) antycznych. Mogły mieć stosunkowo proste formy palmet czy innych wzorów roślinnych, ale też posągów czy nawet grup rzeźbiarskich.

Amfiprostylos → Prostylos

Analemmata (sing. analemma) – mury oporowe widowni w teatrze greckim.

Anathema (pl. anathemata) → Ekswoto

Anta → Templum in antis

Architraw, epistyl – poziomy element belkowania świątyni, podtrzymujący belkowanie stropu, opierający się na kolumnach. W porządku doryckim złożony z jednej belki, w jońskim i korynckim – z trzech, z których każda kolejna (od dołu) jest coraz bardziej wysunięta do przodu.

Awers – w numizmatyce główna strona monety, medalu itd., w przypadku monet zazwyczaj ozdobiona podobizną lub symbolem emitenta. W przypadku części monet starożytnych trudno jest ustalić, która strona była awersem, a która → rewersem.

Bilingwizm, bilingwalizm – dosł. dwujęzyczność – w malarstwie wazowym posługiwanie się przez jednego twórcę (bilingwista) bądź też twórców jednego naczynia (naczynie bilingwiczne) dwiema technikami, termin stosowany niemal wyłącznie do kombinacji techniki czarno- i czerwonofigurowej; powszechne zwłaszcza we wczesnej fazie stosowania techniki czerwonofigurowej w ostatnich dekadach VI i na poczatku V w., ale obecne również później.

Cavea → Theatron

Cella → Naos

Chryzelefantyna – technika rzeźbiarska polegająca na wykonywaniu trzonu posągu z drewna i wykonywaniu widocznych elementów z kości słoniowej (głównie odkryte części ciała) i złota, zazwyczaj inkrustowanego dodatkowo kamieniami szlachetnymi (włosy, szaty, biżuteria, atrybuty); stosowana niemal wyłącznie do posągów kultowych bóstw.

Cista mystica – w misteriach dionizyjskich (i bachicznych) kosz lub szkatułka, w której trzymano święte węże, noszone w procesji. Wizerunki takich koszy pojawiają się na specjalnych seriach monet (cistophorae, kistofory), a także na rzymskich reliefach nagrobnych.

Clipeus – w sztuce rzymskiej popiersia, najczęściej przodka lub grupowe przodków, wykonane zazwyczaj w wysokim reliefie, ujęte w okrągłą ramę zbliżoną do → tonda, zawieszane w domach lub świątyniach, a także umieszczane jako element dekoracji nagrobków. Nazwa pochodzi od słowa oznaczające okrągłą rzymską tarczę.

Denticuli → Wilcze zęby

Diazematon (pl. diazemata) – chodnik oddzielający horyzontalnie kondygnacje rzędów na widowni teatru greckiego.

Dipteros – świątynia o perystazie złożonej z dwóch rzędów kolumn.

Ekswoto, gr. anathema (pl. anathemata) – łac. ex voto: ze ślubowania – obiekt (rzeźba, budowla itp.) ufundowany jako dar wotywny dla bogów; raczej nie odnosi się do drobnych przedmiotów o charakterze wotywnym. Obecnie greckiego terminu anathemata używa się zazwyczaj w odniesieniu do darów wotywnych składających się z łupów wojennych.

Epistyl → Architraw

Euthynteria – górna, wyrównująca warstwa kamieni fundamentów.

Fronton → Przyczółek

Fryz – poziomy, środkowy element belkowania, między architrawem a gzymsem, często płaskorzeźbiony. W porządku doryckim występuje fryz tryglifowo-metopowy, w jońskim i korynckim – dwa typy: małoazjatycki zębnikowy [→ wilcze zęby] i attycki ciągły figuralny.

Geison → Gzyms

Głowica → Kapitel

Gzyms, geison – pozioma listwa (lub listwy) wystająca przed lico muru, chroniąca elewację przed deszczem; położona najwyżej część belkowania. Często profilowany i zdobiony.

Incusum – wgłębienie; termin stosowany głównie w numizmatyce na określenie charakterystycznego zwłaszcza dla → rewersów monet wizerunku umieszczonego w zagłębieniu wybitym puncą. Zob. → quadratum incusum.

Interkolumnium – odległość między kolumnami, mierzona pomiędzy ich osiami; w architekturze greckiej często stanowi moduł. Także – przestrzeń między kolumnami, w której umieszczano dodatkową dekorację.

Kapitel, głowica – wieńcząca część kolumny, półkolumny, filaru, pilastra, znajdująca się między trzonem a belkowaniem, zazwyczaj zdobiona. Kapitele są najlepiej widocznymi wyróżnikami porządków architektonicznych.

Kerkides – w architekturze teatralnej promieniście rozchodzące się schody, dzielące widownię wertykalnie na sektory w kształcie klinów.

Koilon – wzgórze, o które opierały się rzędy amfiteatralnej widowni w teatrze greckim.

Kora (pl. korai) – gr. kore: dziewczyna – typ w rzeźbie okresu archaicznego przedstawiający ubraną postać kobiety.

Krepidoma, krepis – najniższa część świątyni, znajdująca się bezpośrednio na → eutynterii; składa się najczęściej z trzech stopni: dwóch stereobatu i jednego stylobatu, na którym ustawione są kolumny. Stopni może być więcej.

Kuros (pl. kuroi) – gr. kouros: chłopiec – typ w rzeźbie okresu archaicznego przedstawiający stojącą postać nagiego mężczyzny.

Logeion → Proskenion

Medalion → Tondo

Moduł – w architekturze i sztuce, zwłaszcza rzeźbie, jednostka miary służąca do opracowywania proporcji i kanonów.

Naos, cella, sekos – główne pomieszczenie świątyni, w którym znajdował się posąg bóstwa. Mógł być dzielony kolumnami na dwie lub trzy nawy, zazwyczaj poprzedzony portykowym przedsionkiem (→ pronaos). Niekiedy w tylnej części naosu znajdował się dodatkowo → adyton.

Naszczytnik → Akroterion

Okręg świątynny → Temenos

Opistodomos – pomieszczenie tylne w świątyni greckiej, zazwyczaj niepołączone bezpośrednio z → cellą, często pełniące funkcję skarbca. Najpowszechniej spotykane formy to otwarte pomieszczenie z kolumnadą z przodu lub pomieszczenie poprzedzone przedsionkiem.

Opus segmentatum – z łac. segmentum: odcięty kawałek; technika układania posadzek z nieregularnych kawałków odłupanego kamienia.

Opus tesselatum, technika dywanowa – z łac. tessera – kostka; technika polegająca na układaniu mozaik z niewielkich czworobocznych kamyków, terakoty, kawałków szkła lub masy szklanej.

Opus vermiculatum – z łac. vermis – robak, gąsienica; technika polegająca na układaniu mozaik z bardzo drobnych tesser (kostek), mających niekiedy bok długości zaledwie 0,1 cm; w efekcie wizualnym najbardziej zbliżona do malarstwa technika mozaikarska, często wykorzystywana jedynie w detalach i łączona z opus tesselatum. Najczęściej spotykane jest w sztuce rzymskiej, gdzie obrazy w technice opus vermiculatum wykonywano w warsztatach i następnie umieszczano w pomieszczeniach, do których były przeznaczone.

Orchestra – okrągła, a od okresu hellenistycznego stanowiąca wycinek koła, platforma, na której występował pierwotnie chór i aktorzy, a później jedynie chór. Najstarszy strukturalnie element teatru greckiego, wywodzący się z ubitego placu z ołtarzem Dionizosa pośrodku, na którym pierwotnie tańczył chór, a który już w VI w. zaczęto otaczać drewnianymi trybunami (→ theatron).

Ortostat – duży prostokątny blok kamienny ustawiony pionowo, zazwyczaj w dolnej części budowli. Ortostaty stanowiły element architektoniczny od neolitu, szczególnie często spotykane są w architekturze mezopotamskiej, pojawiają się również w pałacach minojskich na Krecie i budowlach mykeńskich, a także architekturze greckiej, zwłaszcza okresu geometrycznego i wczesnoarchaicznego.

Paraskenion (pl. paraskenia) – boczne, wysunięte do przodu skrzydło → skene.

Parastas → Templum in antis

Parodos (pl. parodoi) – przejście, którym w teatrze greckim chór wchodził na → orchestrę. Parodoi znajdowały się po obu stronach orchestry.

Peripteros – forma świątyni, w której → naos otoczony jest jednym rzędem kolumn (→ peristaza).

Perirrhanterium (pl. perirrhanteria) – basen kamienny (najczęściej marmurowy), prawdopodobnie służący do celów rytualnych, którego misa wsparta jest na trzech lub czterech postaciach kobiet w typie → kory, zazwyczaj przedstawionych jako stojące na lwach lub trzymające je na smyczach. Perrirhanteria mają rodowód wschodni (Cypr, Syria), w Grecji najpowszechniejsze były  na Peloponezie i wyspach jońskich; większość datowana jest na drugą połowę VII w.

Peristaza, perystaza – kolumnada otaczająca budynek świątyni greckiej lub stanowiąca fasadę portyku, o jednym (peripteros) lub dwóch (dipteros) rzędach kolumn połączonych belkowaniem.

Pinakes (sing. pinax) – gr. obrazy – malowane płyty, zazwyczaj drewniane, wykorzystywane jako element dekoracji w teatrze greckim; najczęściej umieszczane na ściane → skene lub między kolumnami → proskenionu. Terminu tego używa się również w odniesieniu do malowanych tabliczek drewnianych, znanych zwłaszcza z okresu archaicznego.

Portyk → Stoa

Propyleje (propyleja, propylaje) → Propylon

Propylon – monumentalna brama jednoprzejściowa, spotykana w architekturze egejskiej oraz później greckiej. Szczególną, bardziej rozwiniętą architektonicznie formą są propyleje, budowane na bardziej złożonym planie, zazwyczaj wieloprzelotowe, dodatkowo ozdobione portykami.

Proskenion, logeion – prostokątne podwyższenie za → orchestrą lub jej wydzielona i podniesiona o kilka stopni część, na której od końca IV w. występowali aktorzy. Między jego kolumnami zawieszano malowane na desce dekoracje ( → pinakes).

Pronaos – przedsionek, element prostokątnego planu świątyni znajdujący się przed głównym przybytkiem, czyli → cellą, zazwyczaj o konstrukcji portykowej, ujętej w wysunięte boczne ściany czyli anty.

Prostylos – forma budowli, w której kolumny umieszczone są przed zakończeniami murów. Jeśli kolumny umieszczone są również z tyłu świątyni, mamy do czynienia z amfiprostylosem.

Protoma – przednia część zwierzęcia lub górna część torsu ludzkiego; stosowana zwłaszcza w dekoracji naczyń oraz na monetach.

Przyczółek, fronton, gr. aëtos, aëtoma – część świątyni wsparta na belkowaniu, utworzona przez dwuspadowy dach.

Quadratum incusum, kwadrat wgłębiony – w numizmatyce: pojawiający się zwłaszcza na → rewersach monet wzór w postaci mniej lub bardziej regularnego kwadratu, często podzielonego na kilka części; występuje zwłaszcza na wczesnych monetach, kiedy jeszcze nie stosowano dekoracji stempli rewersów; w czasach późniejszych przedstawienie na rewersie często jest wpisane we wgłębienie.

Rewers – w numizmatyce strona „tylna” monety, medalu itd., na której umieszcza się dodatkowe przedstawienia i informacje. W przypadku części monet starożytnych trudno jest ustalić, która strona była awersem, a która rewersem; najstarsze monety posiadają dekorację jedynie na awersie; dla monet okresu archaicznego i części późniejszych charakterystyczną cechą jest tzw. incusum czyli wgłębienie (puste lub z wizerunkiem wewnątrz), wynikające ze stosowania odmiennych typów stempli do awersów i rewersów – pierwotnie incusum było po prostu odbiciem puncy.

Skene – budynek z tyłu → orchestry, wprowadzony do architektury teatralnej przez Ajschylosa (VI/V w.), początkowo służący głównie jako garderoba dla aktorów. Na ścianach skene zawieszano malowane elementy dekoracji, stanowiące tło akcji (→ pinakes), mogła również posiadać drzwi i okna, które były wykorzystywane w akcji dramatycznej; budynek ten mieścił również część machin teatralnych, m. in. na dachu skene najczęściej pojawiał się deus ex machina.

Stereobat → Krepidoma

Stoa (pl. stoai) , portyk (łac. porticus) – budowla wywodząca się konstrukcyjnie z pteronu świątyni; nakryta dachem kolumnada lub podwójna kolumnada, z jednej strony zazwyczaj ograniczona ścianą, wzdłuż której budowano niewielkie pomieszczenia służące jako sklepy, biura, tawerny; budowano również portyki kilkukondygnacyjne. Portyki dekorowano malowidłami i ustawiano w nich rzeźby, w Rzymie pełniły wręcz funkcję galerii sztuki, jednak ich podstawowym przeznaczeniem było dawanie schronienia przed słońcem i deszczem i tworzenie przestrzeni publicznej umożliwiającej spotkania i rozmowy, toteż portyki najczęściej budowano na agorach, a także w gimnazjonach, palestrach i  okręgach świątynnych.

Stylobat → Krepidoma

Świątynia między antami, świątynia w antach → Templum in antis

Temenos – okręg świątynny, wydzielona święta przestrzeń, w obrębie której mogły znajdować się zarówno pierwotne, naturalne miejsca kultu (święte gaje, ogrody, źródła), jak i ołtarze oraz budowle sakralne, wśród których najważniejszą funkcję pełniła świątynia – dom bóstwa. Granicę temenosu mógł stanowić sam obręb świętego gaju (alsos), wyznaczano ją też początkowo żywopłotem, płotkiem lub murkiem kamiennym, w późniejszych czasach również bardziej formalnym portykiem lub murem z ozdobnymi bramami (propylony, propyleje).

Templum in antis, świątynia między antami, ś. w antach – forma budowli na planie prostokąta z wysuniętymi do przodu zakończeniami murów (antami, gr. parastas), między którymi ustawiane są kolumny (zazwyczaj dwie) lub kariatydy. Można się spotkać również z formą świątyni o podwójnych antach, jeśli podobne rozwiązanie występuje z tyłu budowli. Plan spotykany zarówno w świątyniach jak i budowlach świeckich (skarbce).

Theatron, cavea – widownia teatru greckiego, najczęściej oparta o naturalne zbocze lub w nim wykuta, mająca najczęściej wachlarzowy kształt obejmujący nieco więcej niż pół obwodu → orchestry. Pierwotnie za widownię służyły drewniane ławy ustawiane na kształt trybun.

Tolos – budowla na planie okrągłym. Terminem tym określa się już budowle grobowe z czasów kultur egejskich, ale najpowszechniej nazwa ta odnosi się do popularnych od IV w. budowli świątynnych na planie koła.

Tondo, rzadziej: medalion – z wł. rotondo: okrągły – dzieło sztuki w formie koła, w którego wnętrzu znajduje się przedstawienie malarskie lub rzeźbiarskie (najczęściej reliefowe); często element dekoracji architektonicznej. W malarstwie wazowym – okrągłe zdobienie na dnie naczynia, zwłaszcza talerza lub czary (kyliks). Szczególną odmianą tonda jest → clipeus.

Tympanon – trójkątna ściana tylna przyczółka, ujęta między gzymsami: skośnymi i poziomym; w tympanonie od VI w. umieszczano dekorację rzeźbiarską, początkowo płaskorzeźbioną, później rzeźby pełne.

Wilcze zęby , zębnik, denticuli – małoazjatycka odmiana fryzu jońsko-korynckiego, którego dekoracja składa się z regularnie się powtarzających zaokrąglonych elementów, stanowiących prawdopodobnie stylistyczną pozostałość po belkowaniu drewnianym.

Zębnik → Wilcze zęby

Reklama