Skarb z Eginy

Złota ozdoba przedstawiająca głowę lwa w wyszukanej obroży, koszyk oraz zawieszone na łańcuszkach ptaki i jajka. Między obrożą lwa a koszykiem znajdował się zapewne zaginiony element centralny.

Pochodzenie tego skarbu, który z niewiadomych powodów nie uzyskał sławy równej innym znaleziskom z XIX i początku XX w., jest niejasne zarówno jeśli chodzi o kontekst oryginalny, jak i odnalezienia. Pod koniec XIX w. ten zbiór artefaktów, składający się z wspaniałej złotej biżuterii oraz złotej czarki, znalazł się w British Museum z adnotacją, iż został odnaleziony na Eginie – wyspie położonej niedaleko od południowego wybrzeża Attyki. Ponieważ „minojska” Kreta czekała dopiero na swojego odkrywcę, złoto z Eginy uznano za greckie, zapewne z epoki klasycznej. Co więcej, skarb czekał niemal pół wieku od odkryć sir Arthura Evansa na Krecie, zanim uznano, że może pochodzić z tej samej epoki i, co więcej, tego samego kręgu kulturowego. Obecnie datuje się go na lata 1700-1500 BC czyli czasy tzw. pierwszych pałaców minojskich. Uważa się również – ze względu na podobieństwa stylistyczne (również do przedstawień na freskach) jak i wysoki kunszt wykonania – iż przedmioty muszą pochodzić z warsztatów kreteńskich i albo znalazły się na Eginie jako import, albo też zostały wytworzone przez osiadłych tu rzemieślników. Artefakty pochodzą prawdopodobnie z kilku grobów, ale znów nie da się ustalić, czy należały do kreteńskich osadników czy też zostały wykonane dla kogoś miejscowego. Ponieważ nie wiadomo nic o tym, jak i gdzie dokładnie skarb został odnaleziony – poza tym, że wszystko wskazuje na pochodzenie z rabunku grobów – jego oryginalni właściciele zapewne na zawsze pozostaną tajemnicą. O grobowym pochodzeniu przedmiotów świadczy przede wszystkim obecność złotej czarki – naczynia z metali szlachetnych wykonywano niemal wyłącznie jako wyposażenie pochówków. Poziom wykonania i wykorzystane materiały wskazują, iż właścicielami grobów byli ludzie zamożni.

Na skarb składa się zestaw biżuterii (zawieszki, kolczyki, kolie) wykonanej z cienkiej blachy złotej i złotego drutu, a także ze złota łączonego z kamieniami półszlachetnymi: karneolem, ametystem, lapis lazuli, oraz z samych paciorków, a także ze złotej czarki zdobionej motywem spirali i rozety. Do wykonania ozdób wykorzystano kilka różnych technik, głównie kształtowanie za pomocą wybijania we wklęsłej formie (repusowanie) lub na wypukłym kowadle.

Jeden z czterech kolczyków z przedstawieniem dwugłowego węża zwiniętego w pętlę, wewnątrz której umieszczono antytetycznie małpy i psy. Na łańcuszkach zawieszone są ptaki i dyski.

Pektorał (?) z blachy złotej ozdobiony profilami prawdopodobnie sfinksów oraz zawieszonymi na łańcuszkach dyskami. Oczy i brwi sfinksów były oryginalnie inkrustowane.

W przedmiotach należących do skarbu dominuje stylistyka minojska: motywy zwierzęce, wyszukana forma zwłaszcza dużych kolczyków, charakterystycznych dla ubioru znanego z fresków kreteńskich, ale znajdujemy tu również elementy wskazujące na wpływy i powiązania zewnętrzne. Z jednej strony mamy do czynienia z dowodem na rozległe kontakty handlowe: ametyst sprowadzano prawdopodobnie z Egiptu, a lapis lazuli z terenów obecnego Afganistanu, z drugiej widoczne są także egipskie i wschodnie wpływy stylistyczne. Dotyczy to najsłynniejszego zabytku z tego zbioru: zawieszki z tzw. „panem nad zwierzętami”. To bóstwo natury, choć przedstawione tu w typowo minojskim stroju i w ramie rogów byka, charakterystycznych dla kultowych przedstawień kreteńskich, ukazane zostało wśród charakterystycznych dla Egiptu lotosów, przedstawienie zaś w tym kontekście postaci męskiej częstsze jest w sztuce egipskiej i wschodniej, w świecie egejskim częściej niż heros ujarzmiający zwierzęta pojawia się – również bardzo popularna na wschodzie – tzw. Potnia Theron czyli „pani nad zwierzętami”, utożsamiana później z różnymi boginiami, w świecie greckim np. Artemidą. Wczesna symbolika tego przedstawienia wiąże się z ujarzmianiem sił natury i chaosu. Również w kompozycji zwierząt ukazanych w centralnej partii kolczyków można dopatrzeć się podobieństwa z wczesnymi egipskimi przedstawieniami na paletach.

Zawieszka z "panem nad zwierzętami". Postać w minojskiej spódniczce trzyma za szyje gęsi. Zza postaci wyłaniają się kolosalne rogi bycze, między jej nogami widać stylizowane kwiaty lotosu.

Czarka z motywem połączonych spirali i rozetą w środku. Po lewej stronie widoczne są dziurki w miejscu, gdzie oryginalnie umocowany był pojedynczy uchwyt.

Wszystkie przedmioty znajdują się w British Museum w Londynie.

© Agnieszka Fulińska

Freski z Akrotiri

Fresk przedstawiający boksujące się dzieci w strojach mykeńskich, Xeste Beta. Narodowe Muzeum Archeologiczne w Atenach.

Wyspa Thera (dzisiejsza Santorini) stanowiła ważne centrum kultury cykladzkiej, a dla archeologii egejskiej jest tym, czym Pompeje i Herkulanum dla hellenistycznej i rzymskiej. Niedługo przed połową drugiego tysiąclecia (datowanie waha się między 1628 a 1550, z tym że ta wyższa chronologia wydaje się dziś bardziej prawdopodobna) na wyspie miał miejsce potężny wybuch wulkanu, który pogrzebał pod grubą warstwą lawy i popiołu całe miasto, a także, jak się przypuszcza, wywarł wpływ na wiele pobliskich centrów cywilizacyjnych. Wybuch wulkanu poprzedzony był prawdopodobnie potężnym trzęsieniem ziemi, które spowodowało opuszczenie miasta przez ludność, dzięki czemu nie było tu tylu ofiar, co w przypadku wybuchu Wezuwiusza w 79 r. CE, aczkolwiek Akrotiri było prawdopodobnie częściowo przynajmniej odbudowane po trzęsieniu ziemi, a dopiero później zniszczone ponownie przez popiół. Niemniej mieszkańcy musieli się spodziewać katastrofy, albowiem na stanowisku znaleziono bardzo nieliczne szczątki ludzkie, a także stosunkowo małą liczbę cennych przedmiotów, co oznacza iż zostały one wywiezione z miasta przez uciekinierów.

Wykopaliska pod grubą warstwą popiołu wulkanicznego w miejscowości Akrotiri ujawniły między innymi jedne z najwspanialszych dzieł sztuki egejskiej: freski, powstałe pod wpływem rozwijającej się w tym samym czasie na Krecie kultury nazwanej przez jej odkrywcę, Sir Arthura Evansa, minojską, od mitycznego króla Knossos, Minosa. Ponieważ malarstwo minojskie rozwija się w okresie tzw. drugich pałaców kreteńskich, mniej więcej od drugiej ćwierci II tysiąclecia, freski z Akrotiri musiały powstać w krótkim okresie pomiędzy możliwymi wpływami minojskimi na wyspie a wybuchem wulkanu, który zniszczył miasto. Malarstwo minojskie powstawało jednak również na innych wyspach Cyklad, m. in. na Melos (słynne latające ryby z Phylakopi).

Geneza malarstwa minojskiego, które objawia się w wersji dojrzałej w okresie drugich pałaców na Krecie nie jest jasna. Doskonałość najwcześniejszych znanych zabytków oraz brak fazy eksperymentalnej we wcześniejszym okresie wskazuje na wpływy obce (egipskie i/lub bliskowschodnie); potwierdzają to również niektóre elementy samych przedstawień. Warto jednak podkreślić, że już w fazie pierwszych pałaców (ok. 2000-1700) istniał zwyczaj pokrywania ścian kolorowym, najczęściej czerwonym tynkiem, na którym niekiedy odciskano ślady gąbki umoczonej w innym barwniku. Niemniej ze względu na dojrzałość obrazów pojawiających się w kolejnej fazie, podejrzewa się istnienie wpływów zewnętrznych, z Syrii i przede wszystkim Egiptu. Śladem tych ostatnich może być chociażby stosowanie czerwonej (lub brązowo-czerwonej) farby dla oddania barwy skóry postaci męskich, podczas gdy kobiety przedstawiano z białą skórą. Ta konwencja spotykana jest w malarstwie i rzeźbie  egipskie, później zaś była również stosowana w greckim malarstwie wazowym.

 

Fresk przedstawiający gazele z Xeste Beta. Narodowe Muzeum Archeologiczne w Atenach.

Jedną z najbardziej rzucających się w oczy cech malarstwa minojskiego jest mistrzostwo, z jakim na freskach przedstawiano naturę: zwierzęta, rośliny i krajobrazy. Sztuka ta poszła w zapomnienie na dość długo – podobne mistrzostwo zostało ponownie osiągnięte dopiero w epoce klasycznej w V w., czyli w okresie wielkiego rozwoju monumentalnego malarstwa greckiego.

Freski z przedstawieniami roślin oraz stworzeń lądowych i morskich stanowią jeden z trzech podstawowych typów zarówno dla Krety jak i Thery. Drugi nurt to sceny z udziałem ludzi o monumentalnych wymiarach (naturalnej wielkości lub większe), trzeci – malarstwo miniaturowe (postacie ludzkie osiągają ok. 30 cm wysokości). Warto dodać, że malarstwo kreteńskie oddziałało również na tę gałąź sztuki w kulturze mykeńskiej, zwłaszcza jeśli chodzi o przedstawienia ludzi.

Najciekawsze i najbardziej skomplikowane sceny z udziałem ludzi w Akrotiri mają charakter kultowy, jak scena z boginią (Potnia Theron czyli Panią Zwierząt?) oraz kobietami  zbierającymi krokusy i w tzw. Xeste 3, pojawiają się jednak również przedstawienia bardziej prywatne (dzieci z fotografii u góry, Rybacy z Domu Zachodniego), a także quasi-narracyjne – fryz malowideł miniaturowych w Domu Zachodnim, przedstawiających wędrówkę floty między kilkoma miastami.

Większość fresków zachowała się w bardzo złym stanie, część spadła ze ścian i była rekonstruowana z fragmentów. Do dziś odnaleziona, odtworzona i opublikowana została zaledwie część malowideł, co spowodowane jest zarówno problemami wykopaliskowymi w Akrotiri, gdzie warstwa popiołu jest bardzo gruba i twarda, jak i żmudnością prac konserwatorskich. Warto przy okazji nadmienić, że odkrycie Akrotiri było niemal przypadkowe – nastąpiło przy okazji pozyskiwania kamienia potrzebnego do budowy Kanału Sueskiego. Później zresztą niezwykle trudno dostępne stanowisko zostało porzucone i kolejne pokolenie archeologów, które chciało przeprowadzić na nim bardziej rzetelne badania, miało problemy z odnalezieniem miejsca, w którym wcześniej natrafiono na ruiny miasta.

 

Tzw. "pokój wiosenny" z Xeste Delta - fresk przedstawiający krajobraz: skały, rosnące na nich lilie i latające między nimi jaskółki. Narodowe Muzeum Archeologiczne w Atenach.